دبیرستانی که بودم یکی از دوستانم در مدرسه به‌طور ناگهانی دچار تشنج شد و درحالی که بدنش به‌شدت می‌لرزید روی زمین افتاد. همه‌ی ما، حتی مدیر و ناظم مدرسه دست‌وپایمان را گم کرده بودیم و نمی‌دانستیم چطور می‌توانیم به او کمک کنیم؟ به‌راستی تشنج چیست و به چه دلیل بروز می‌کند؟ اقدامات اولیه برای کمک به فردی که دچار تشنج می‌شود چیست؟ در این مقاله قصد داریم تا با نگاهی دقیق‌تر، به شیوه‌ی رویارویی با این مشکل بپردازیم و اطلاعات لازم را برای کنترل و مدیریت بهتر این بیماری در اختیارتان قرار دهیم.
تعریف تشنج
به تعریف ساده، تغییر در فعالیت الکتریکی مغز، تشنج نامیده می‌شود. این تغییر ممکن است سبب بروز واکنش‌های شدید هیجانی شود یا هیچ نشانه‌ای نداشته باشد. معمولا تشنج شدید با لرزش شدید و از دست رفتن کنترل بدن همراه است. با این حال تشنج‌های خفیف هم می‌توانند نشان‌دهنده‌ی وجود مشکلی بزرگ در بدن باشند؛ پس تشخیص آنها بسیار حائز اهمیت است. از آنجا که بروز تشنج می‌تواند باعث آسیب‌دیدگی فرد شود یا علامت هشداری مبنی بر وجود مشکلی جدی در بدن باشد، لذا ضروری است که درصورت بروز آن، فورا برای بررسی دلایل و اقدام به درمان، به پزشک مراجعه شود.
انواع تشنج
تشنج‌های غیرصرعی
این گروه از تشنج‌ها ناشی از آسیب‌هایی نظیر ضربه دیدن سر یا وجود بیماری است. درصورتی که بیماری درمان شود؛ تشنج نیز برطرف می‌شود.
تشنج‌های جزئی
این تشنج‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که فرد دچار بیماری صرع باشد، که در این حالت بیمار به‌طور پی‌درپی دچار تشنج خواهد شد. این نوع از تشنج‌ها تنها در یک طرف مغز اتفاق می‌افتند که درنتیجه‌ی آن تنها یک طرف از بدن درگیر تشنج می‌شود. این نوع از تشنج‌ها با اسامی دیگر چون تشنج فوکال، جکسونین و لوب گیجگاهی نیز شناخته می‌شوند.
تشنج‌های گسترده
این تشنج در هر دو طرف مغز رخ می‌دهد و درنتیجه هر دو طرف بدن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. تشنج‌های گسترده شامل دو گروه از تشنج‌های صرع بزرگ (گرند مال) و تونیک کلونیک هستند که عموما در بیماران مبتلا به صرع اتفاق می‌افتند. تشنج‌های صرع کوچک (پتی مال) نوعی دیگر از تشنج‌های گسترده هستند که به تشنج‌های غایب نیز معروفند. این دسته از تشنج‌ها علائم فیزیکی معدودی دارند و ممکن است که شروع درگیری با آنها برای چند ثانیه طول بکشد و به دلیل پنهان بودن علائم، ممکن است که اطرافیان بیمار نتوانند درطول حمله به وی کمک کنند.
علائم تشنج
ممکن است که بیماران هر دو نوع تشنج‌های جزئی و گسترده را به‌طور همزمان تجربه کنند یا یکی به‌دنبال دیگری اتفاق بیفتد. حمله‌ی تشنج ممکن است از چند ثانیه تا حدود ۱۵ دقیقه به طول انجامد. گاهی قبل از شروع حمله ممکن است بیمار علائم زیر را تجربه کند:
- احساس ترس یا اضطراب ناگهانی؛
- احساس ناراحتی در معده؛
- احساس گیجی؛
- تاری دید؛
- لرزش بازوها و پاها به‌گونه‌ای که فرد بر اثر آن چیزی را بیندازد؛
- احساس خروج از بدن و برون‌فکنی؛
- سردرد.
برخی نشانه‌ها نیز خبر از شروع حمله می‌دهند؛ نشانه‌هایی نظیر:
- از دست دادن هوشیاری؛
- اسپاسم غیرقابل‌کنترل ماهیچه‌ها؛
- خروج آب دهان به‌صورت کف آلود؛
- افتادن؛
- احساس مزه‌ی عجیب در دهان؛
- به هم فشردن شدید دندان‌ها؛
- گاز گرفتن زبان؛
- حرکت سریع و ناگهانی چشم‌ها؛
- ایجاد صداهای غیرطبیعی؛
- از دست دادن کنترل مثانه؛
- تغییر ناگهانی در خلق و خو؛
دلیل تشنج
تنشج‌ها می‌توانند از مشکلات متعددی در بدن ناشی شوند. هر مشکلی در بدن که منجر به آسیب مغزی شود می‌تواند سبب بروز تشنج گردد. برخی از این عوامل عبارتند از:
- ترک ناگهانی الکل؛
- گزیدگی یا گاز گرفتگی؛
- عفونت‌های مغزی مانند مننژیت؛
- آسیب‌های مغزی یا وجود نقص در بخشی از مغز درهنگام تولد؛
- خفگی؛
- استعمال نادرست و خودسرانه‌ی دارو؛
- ترک ناگهانی یک دارو؛
- عدم تعادل در الکترولیت بدن؛
- شوک الکتریکی؛
- صرع؛
- فشار خون بسیار بالا؛
- تب شدید؛
- ترومای سر؛
- اختلال در عملکرد کلیه یا کبد؛
- افت قند خون شدید؛
- ضربه به سر.
تشنج می‌تواند ارثی باشد. بنابراین پزشک خود را در جریان وجود این مشکل در خانواده‌ی خود بگذارید. برخی از تشنج‌ها به‌ویژه در کودکان، ممکن است بر اثر عوامل ناشناخته روی دهند.
اثرات تشنج
درصورتی که درمان مناسب برای تشنج صورت نگیرد؛ ممکن است که علائم آن شدیدتر و مدت زمان حمله نیز طولانی‌تر شود. ممکن است که بیمار بر اثر تشنج طولانی به کما برود و حتی گاهی تشنج منجر به مرگ وی شود. افتادن و سایر آسیب‌هایی که بر اثر این افتادن بیمار را تهدید می‌کنند از دیگر اثرات تشنج هستند. توصیه می‌شود که بیماران مبتلا به صرع، همیشه دستبند مخصوص هشدار‌دهنده‌ی این بیماری را برای اطلاع اطرافیان و کمک‌رسانی به‌موقع به دست داشته باشند.
تشخیص بیماری
غالبا تشخیص نوع تشنج برای پزشک نیز دشوار است. اما برای اینکه درمان مناسبی برای بیمار تجویز شود؛ پزشک از تست‌های تشخیصی ویژه‌ای استفاده می‌کند. معمولا در اولین قدم، پزشک با بررسی سوابق پزشکی بیمار به‌دنبال علت یا عواملی می‌گردد که می‌توانند مسبب بروز نشانه‌های تشنج شوند. برای مثال سردرد‌های میگرنی، بی‌نظمی و اختلالات خواب و استرس‌های شدید ازجمله‌ی عواملی هستند که علائمی شبیه به تشنج دارند. در ادامه پزشک با انجام تست‌های آزمایشگاهی مخصوص، عواملی را که ممکن است منجر به فعالیت‌های تشنج‌‌گونه شوند، شناسایی می‌کند. تست‌هایی نظیر آزمایش خون برای بررسی عدم تعادل الکترولیتی، بررسی مایع مغزی-نخاعی (Spinal Tap) برای تشخیص احتمال عفونت‌های مغزی، سم‌شناسی برای بررسی داروها و سموم احتمالی موجود در بدن و بررسی امواج مغزی درطول تشنج برای تشخیص نوع تشنج از انواع این آزمایشات هستند. همچنین اسکن‌های تصویری نظیر ام آر آی نیز با فراهم آوردن تصویری از امواج مغزی به پزشک کمک می‌کنند تا موارد غیرطبیعی، مسدود بودن احتمالی یکی از عروق خونی در مغز یا وجود تومور را که می‌توانند سبب بروز تشنج شوند؛ تشخیص دهد.
درمان تشنج
درمان تشنج بسته به علت بروز آن متفاوت است. درواقع با درمان علت تشنج می‌توان از بروز آن جلوگیری کرد. درصورتی که تشنج به دلیل ابتلای بیمار به صرع باشد غالبا از گزینه‌های درمان دارویی، جراحی به‌منظور اصلاح موارد غیرطبیعی موجود در مغز، تحریک عصب یا رژیم غذایی خاص موسوم به رژیم کتونی استفاده می‌شود. با درمان منظم، می‌توان باعث کااهش یا توقف علائم تشنج شد.
کمک‌رسانی به افراد مبتلا به تشنج
اولین قدم در کمک به این دسته از افراد، سالم‌سازی و متناسب‌سازی محیط اطراف با شرایط بیمار، به‌منظور جلوگیری از بروز آسیب‌های احتمالی است. اقدامات اولیه درصورت بروز حمله عبارتند از:
- هنگام بروز حمله، فرد به پهلو خوابانده شود و یک بالش زیر سر وی قرار گیرد؛
- هرگز بیمار را تا پایان حمله ترک نکنید و در کنار وی بمانید.
درصورت بروز هریک از نشانه‌های زیر به‌سرعت با اورژانس تماس بگیرید:
- تشنج بیشتر از ۳ دقیقه؛
- بیدار نشدن فرد بعد از پایان حمله؛
- تکرار تشنج؛
- تشنج در افراد باردار؛
- تشنج در افرادی که هرگز سابقه‌ی تشنج نداشته‌اند.
از آنجا که پس از شروع تشنج امکان متوقف کردن آن وجود ندارد، باید به یاد داشته باشید که درحین کمک حفظ خونسردی بسیار مهم است. آکادمی عصب‌شناسی آمریکا نیز سلسله دستورات زیر را برای کمک‌رسانی در این ارائه داده است:
- بسیار مهم است که به‌محض مشاهده‌ی علائم تشنج، حواس‌تان به زمان آن باشد. اغلب تشنج‌ها بین ۱ تا ۲ دقیقه طول می‌کشند. درصورتی که مدت زمان تشنج در افراد مبتلا به صرع بیش از ۳ دقیقه طول کشید، بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید.
- اگر فرد در حالت ایستاده دچار تشنج شد برای جلوگیری از افتادن، بلافاصله او را در آغوش بگیرید و سعی کنید وی را کف زمین بخوابانید.
- مطمئن شوید که آنها را از مبلمان یا اشیائی که درصورت افتادن بیمار را دچار آسیب‌دیدگی می‌کنند، دور نگه داشته‌اید.
- آنها را به پهلو بخوابانید تا کف یا استفراغی که از دهان‌شان خارج می‌شود، وارد مجرای تنفسی‌شان نشود.
- از قرار دادن هرگونه جسم خارجی در دهان فرد بپرهیزید.
- از نگه داشتن بدن فرد درحین تشنج خودداری کنید.
مراقبت‌های بعد از تشنج
- بررسی بیمار از نظر وجود آسیب‌دیدگی.
- اگر درطول حمله امکان خواباندن بیمار به پهلو وجود نداشت؛ بعد از اتمام حمله حتما این کار را انجام دهید.
- درصورت مشکل در تنفس با کمک انگشت‌تان دهان بیمار را از بزاق یا استفراغ پاک کنید و هر لباس یا زیورآلات تنگی را از دور گردن و مچ دست بیمار باز کنید.
- تا زمانی که بیمار هوشیاری کامل خود را به دست آورد، در کنار وی بمانید.
- جای راحت و امنی را برای استراحت بیمار فراهم کنید.
- تا زمانی که بیمار هوشیاری خود را به‌طور کامل به دست نیاورده است، چیزی برای خوردن و آشامیدن به او ندهید.
- با پرسیدن سؤالاتی همچون اسمت چیست؟ کجا هستی؟ و امروز چه روزی است؟ و… هوشیاری بیمار را چک کنید. البته ممکن است که چند دقیقه‌ای زمان ببرد تا بیمار هوشیاری کامل خود را به دست آورد و قادر به پاسخگویی به سؤالات شما شود.
مواجهه با صرع
بیماران مبتلا به صرع، درصورتی که از حمایت مناسب برخوردار باشند، می‌توانند مانند افراد عادی زندگی کنند. در ادامه برخی از شیوه‌های مواجهه با صرع ذکر شده است:
- بیمار باید خانواده، دوستان و اطرافیان خود را درمورد صرع و نحوه‌ی کمک به او درحین وقوع تشنج، آگاه سازد. آنها باید با تمامی مراحل کمک از قبیل خواباندن به پهلو، گذاشتن بالش در زیر سر و آزاد کردن گردن و مچ و… آشنا شوند و بسیار مهم است که اطلاعات دقیقی از داروها و پزشک معالج بیمار دراختیار داشته باشند.
- افراد مبتلا به صرع باید تا جایی که امکان دارد، با پیدا کردن روش‌های درمانی برای صرع به فعالیت‌های معمول زندگی خود ادامه دهند. مثلا اگر به‌دلیل بروز تشنج اجازه‌ی رانندگی ندارند؛ می‌توانند با نقل مکان به شهری که وسایل نقلیه‌ی در دسترسی دارد به‌راحتی رفت و آمد کنند.
- با پزشک حاذقی که در آنها احساس آرامش و اعتماد ایجاد می‌کند در تماس باشند.
- از تکنیک‌های ریلکسیشن مثل یوگا، مدیتیشن، تای‌چی و تنفس عمیق استفاده کنند.
- در گروه‌های حمایتی این بیماری عضو شوند. برای یافتن این گروه‌ها می‌توان از اینترنت یا توصیه‌ی پزشک این بیماری کمک گرفت.
جلوگیری از بروز تشنج
افراد مبتلا به صرع باید درمان دارویی و سایر مراقبت‌های درمانی را دقیقا مطابق با نظر پزشک پیگیری کنند. البته در بسیاری از موارد پیشگیری از این بیماری تقریبا ممکن نیست، اما داشتن سبک زندگی مناسب، می‌تواند تا حد زیادی ریسک بروز حمله را کاهش دهد. استراحت کافی، رژیم غذایی سالم، اجتناب از مصرف خودسرانه‌ی دارو و استفاده از تکنیک‌های کاهش استرس در این زمیته بسیار مؤثر هستند.
